İnsanı şeklen olduğu gibi gösteren yegâne araçtır ayna. Eskilerde lüks olan, günümüz bolluğunda ise değeri unutulmuş bir alet. Fakat her zaman her dönem herkese lazım olmuş bir alet. Bu alet ne kadar temiz ve berrak ise, parlaklığı ne kadar yüksek ve cam üzerindeki maddeler aşınmamış ise kendine bakana o kadar doğruyu yansıtır. Aynanın görevi yansıtmaktır; olanı olduğu gibi. Aynanın güzele borcu olmadığı gibi çirkinin de aynadan şikâyet etme hakkı yoktur. Ayna kişiyi olduğu gibi göstermiyorsa aynadaki lekelerden ya da üst tabakasındaki aşınmışlık veya deformasyondan kaynaklanıyordur. Kendini olduğu gibi görmek isteyen kişi bozulmamış ve lekelenmemiş aynadan kendine bakması gerekir.

İmam Gazali insanın iki ayrı şeyden yaratıldığını söyler: Beden ve ruh. İnsanı bedenen yansıttığı gibi ruhen yansıtacak, olduğu gibi gösterecek bir alet icat edilmiş değil. İnsan ruhunu analiz edip araştırmalar yapan ve bazı sonuçlara varan ilimler olsa da iki kere iki dört derecesinde netleştirecek, mutlak mana da çözümleyecek derecede değil. İnsanın ruhunu, davranışlarını, aklından geçirdiklerini kesin olarak bilen o ruhun yaratıcısıdır. İnsanı olduğu gibi gösterecek bir aletin varlığı olsa bile yine de başka insanların gözüyle kendini görmek ister insan. Ruh ve davranışsal olarak da bu böyledir. Ruhsuz bir aynadansa duyguları olan bir insan gözüyle insanın kendini görmesi daha sağlıklı olabilir. Dolayısıyla insanlar birbirlerinin aynasıdırlar.

İnsan sosyal değil de tek başına yaşayan bir varlık olsaydı nasıl göründüğünün veya nasıl davrandığının önemi olmayacaktı. O zaman ne aynaların olduğu gibi yansıtmasına ne de insanı doğru analiz edebilecek bir insanın varlığına gerek kalırdı. Evet, kişi diğer insanların kendisi hakkındaki düşüncelerin tamamen olumlu olmasını ister. Bu düşüncelerin olumlu olması veya olumsuzdan olumluya evrilmesi için aynaya ve ayna görevi görecek ama duygu sahibi insanlara ihtiyaç vardır.

İnsanı ruhen, bir ayna misali yansıtmak mutlak manada mümkün değildir. Fakat doğruya yakın yansıtılması mümkündür. Tabi bu da doğru bir insanın varlığıyla mümkün olur. Nasıl ki aynanın lekesiz, aşınmamış olması gerekiyorsa ruhi yansımayı sağlayacak insanın da öyle lekesiz ve aşınmamış olması gerekir. Lekesiz; yani haset, tecessüs, kibir, bencillik, yalancılık, merhametsizlik gibi lekelerden beri olan bir yansıtıcı. Aşınmamışlık; yani Allah'ın verdiklerinin yanında sonradan edinilen şöhret gibi makam gibi para gibi zehirli dünyeviliklere yenilmemiş bir yansıtıcı.

Her gün süslenmesi gereken bir insanın aynaya ihtiyacı olduğu gibi her insanın, insani erdemleri kendine şiar edinmiş insanlara ihtiyacı vardır. İnsani erdemlerden uzak insanlar aynadaki lekelerdir. Aynadaki lekeler, hem insanın kendini doğru bir şekilde görmesini, eksiklerini gidermesini hem de gelişimini engeller. İnsanoğlu sürekli hata yapan bir varlıktır. Aynı şekilde, yaptığı hatayı düzeltebilme yeteneğine de sahiptir. Yeter ki hataları düzeltme iradesine sahip olsun. Yapılacak hataları minimize etmek yapılanları da telafi etmek için ayna misali erdemli insanlar lazımdır. Bu erdem sahibi insanlar aynı zamanda mum gibi etrafını ışıtabilen kişiler olması gerekir. İnsan hayatında erdemli kişilerin niceliği, yaşamın niteliği ile doğru orantılıdır. Üstün ruhlu, güzel ahlaklı insanlar, insan hayatındaki lekesiz aynalardır. Şeytanın güdümüne girmiş, ahlaken çökmüş insanlar ise aynanın lekeleridir.

Aynadaki lekeler, insan için ayak bağıdır; doğruyu, hakikati görmesine engeldir. Ayak bağından kurtulmak, hakikatin önündeki perdeyi çekmek için aynadaki lekeleri temizlemek veya aynadaki lekelerden arınmak gerekir. Elbette aynayı temizlemek ondan kurtulmaktan yeğdir. Her halükarda doğruya giden yolu, hakikatin sırlarını göstermeye engel lekeleri hayattan çıkarmak gerekir.